بیشفعالی چه سنی درمان می شود؟
شاید شما هم همین حالا با این سؤال وارد این صفحه شده باشید: «یعنی بچه‌ام همیشه همین‌طوری میماند؟ این همه شیطنت و بیقراری تا کی ادامه دارد؟»
خیلی از والدینی که فرزندشان تشخیص بیشفعالی یا ADHD گرفته، دقیقاً همین نگرانی را دارند. از یک طرف، خسته و فرسوده شده‌اند و آرزو می‌کنند «کاش یک روزی آرام‌تر شود»؛ از طرف دیگر، می‌ترسند این برچسب برای همیشه روی فرزندشان بماند و آیندهٔ تحصیلی و شغلی او را خراب کند.
در این مقاله سعی می‌کنیم خیلی روشن، صادقانه و بدون ترساندن شما توضیح بدهیم:
- بیشفعالی دقیقاً چیست؟
- در سنین مختلف چه شکلی خودش را نشان می‌دهد؟
- طبق تحقیقات علمی، معمولاً تا چه سنی ادامه دارد؟
- چه کارهایی کمک میکند علائم زودتر و بیشتر کاهش پیدا کنند؟
- و در نهایت، چه زمانی بهتر است برای ارزیابی و درمان از یک مرکز تخصصی کمک بگیرید؟
در کلینیک توانبخشی فاطمه باقرزاده در کرج، هر روز با والدینی مثل شما روبه‌رو می‌شویم؛ والدینی که بین «امید» و «نگرانی» گیر کرده‌اند. هدف این مطلب این است که کمی از فشار ذهنی شما کم کند و مسیر پیش رو را واضح‌تر نشان دهد.
بیشفعالی چیست و از چه سنی خودش را نشان می‌دهد؟
بیشفعالی یا ADHD یک «شیطنت ساده» نیست. ADHD یک اختلال عصبی–رشدی است؛ یعنی مربوط به شیوهٔ رشد و کارکرد مغز است، نه تربیت اشتباه یا لجبازی عمدی کودک.
به‌طور خلاصه، در ADHD سه دسته علامت اصلی می‌بینیم:
۱. کم‌توجهی
- کودک حواسش خیلی زود پرت میشود.
- کارها را نصفه رها میکند.
- در انجام تکالیف، اشتباهات بی‌دقتی زیاد دارد.
- وسایلش را زیاد گم میکند (پاک‌کن، مداد، دفتر، کتاب و …).
۲. بیشفعالی (فعالیت حرکتی زیاد)
- مدام در حال جنب‌وجوش است؛ روی مبل می‌پرد، روی صندلی وول می‌خورد.
- حتی وقتی از او می‌خواهند «آرام بنشین»، خیلی سختش است.
- در موقعیت‌هایی که انتظار می‌رود آرام باشد (کلاس، مهمانی رسمی، مراسم)، نمی‌تواند آرام بماند.
۳. تکانشگری (عمل‌کردن بدون فکر قبلی)
- وسط حرف دیگران می‌پرد.
- نوبت را رعایت نمی‌کند.
- سریع جواب می‌دهد بدون این‌که سؤال کامل شنیده شود.
- تصمیم‌های عجولانه می‌گیرد.
از چه سنی بروز میکند؟
علائم ADHD معمولاً از حدود سن پیش‌دبستان (مثلاً ۳ یا ۴ سالگی) به‌تدریج خودشان را نشان می‌دهند؛ اما در سنین مدرسه (حدود ۶ یا ۷ سالگی به بعد) بیشتر جلب توجه می‌کنند، چون آنجا کودک باید برای مدت طولانی بنشیند، تمرکز کند و قوانین را رعایت کند. در همین سنین است که معمولاً معلم یا مربی هم متوجه تفاوت رفتار کودک با هم‌سن‌وسال‌هایش میشود.
تفاوت بیشفعالی با شیطنت معمولی کودکان
همهٔ کودکان فعال‌اند؛ می‌دوند، بازی می‌کنند و هیجان دارند. پس چه زمانی باید نگران «بیشفعالی» باشیم؟
چند نشانهٔ ساده برای تشخیص حدودی:
شدت رفتارها:
اگر میزان جنب‌وجوش و حواسپرتی فرزندتان نسبت به هم‌سن‌وسال‌هایش به‌طور واضح بیشتر است، این میتواند علامت باشد.
تکرار و تداوم:
رفتارهای مشکل‌ساز فقط یکی دو هفته نیست؛ بلکه حداقل ۶ ماه است که به‌صورت مداوم دیده میشوند.
در چند محیط مختلف:
نه فقط در خانه و نه فقط در مدرسه؛ این رفتارها در بیش از یک محیط (مثلاً خانه، مهدکودک یا مدرسه و جمع‌های فامیلی) دیده میشوند.
تأثیر روی عملکرد کودک:
این رفتارها باعث مشکل در درس، روابط با همسالان یا اعتمادبهنفس کودک شده‌اند.
تشخیص قطعی حتماً باید توسط متخصص انجام شود؛ اما اگر در چند مورد بالا جواب شما «بله» است، بهتر است به ارزیابی حرفه‌ای فکر کنید.
بیشفعالی در هر سن چه شکلی است؟
بیشفعالی در طول زمان ثابت نمی‌ماند؛ شکل بروز آن تغییر میکند. برای همین است که گاهی والدین می‌گویند: «بچه‌ام دیگر مثل قبل نمی‌پرد و نمی‌دود، ولی هنوز در درس و تمرکزش مشکل دارد.»
خردسالی و پیش‌دبستان (حدود ۳ تا ۶ سال)
- بیقراری شدید و ناتوانی در نشستن طولانی حتی برای تماشای یک کارتون.
- دویدن و بالا رفتن از جاهایی که خطرناک است.
- بازی‌های پر سروصدا و مشکل در بازی آرام.
- قطع‌کردن مداوم حرف بزرگ‌ترها.
- سخت‌بودنِ صبر برای نوبت در بازی‌ها.
در این سن، گاهی والدین رفتارها را به «شیطنت و بچگی» ربط می‌دهند که تا حدی طبیعی است؛ اما اگر شدت و تداوم زیاد باشد، بهتر است بررسی شود.
سنین مدرسه (حدود ۶ تا ۱۲ سال)
با ورود به مدرسه، انتظارات از کودک تغییر میکند؛ باید سر کلاس بنشیند، به درس گوش بدهد و تکالیف را انجام دهد. در این مرحله، علائم ADHD واضح‌تر میشوند:
- ناتوانی در نشستن سر کلاس؛ مدام روی صندلی وول می‌خورد.
- حرف‌زدن بدون اجازه و قطع‌کردن معلم یا هم‌کلاسی‌ها.
- فراموش‌کردن آوردن کتاب، دفتر و وسایل مدرسه.
- اشتباهات بی‌دقتی در مشق و آزمون‌ها.
- جا انداختن سؤال‌ها و ناتمام گذاشتن تکالیف.
- شکایت مداوم معلم از حواسپرتی و پرحرفی.
خیلی از والدین در همین دوره با مدرسه دچار چالش میشوند و از برچسب‌هایی مثل «بی‌انضباط»، «بی‌مسئولیت» یا حتی «درس‌نخوان» ناراحت میشوند.
نوجوانی (حدود ۱۲ تا ۱۸ سال)
در بسیاری از نوجوانان، بیشفعالی حرکتی کمی کمتر میشود؛ یعنی دیگر مثل کودکی روی مبل نمی‌پرند یا وسط کلاس از جا نمی‌پرند. اما این به معنای تمام‌شدن بیشفعالی نیست.
در عوض، ممکن است این موارد را ببینید:
- حواسپرتی شدید هنگام درس‌خواندن.
- ناتوانی در برنامهریزی و تمام‌کردن کارها.
- به تعویق انداختن تکالیف تا شب امتحان.
- گم‌کردن مکرر وسایل مهم.
- تصمیم‌های عجولانه در روابط با دوستان.
- در صورت درماننشدن، احتمال رفتارهای پرخطر (مصرف مواد، رانندگی خطرناک، غیبت از مدرسه و …).
بزرگسالی
خیلی‌ها تعجب می‌کنند وقتی می‌فهمند ADHD میتواند در بزرگسالان هم وجود داشته باشد. در این سن معمولاً علائم این‌گونه دیده میشود:
- مشکل در تمرکز روی کار یا درس دانشگاه.
- جا انداختن جزئیات مهم در پروژه‌ها.
- تأخیر مزمن و فراموش‌کردن قرارها و کارهای روزمره.
- ناتوانی در مدیریت زمان و برنامهریزی.
- رها کردن کارها در میانهٔ راه.
- تصمیم‌های ناگهانی در مسائل مالی یا شغلی.
بسیاری از بزرگسالانی که در کودکی تشخیص نگرفته‌اند، تازه وقتی برای مشکلات شغلی یا خانوادگی مراجعه می‌کنند، متوجه میشوند که ریشهٔ بخشی از این مشکلات به ADHD برمی‌گردد.
بیشفعالی تا چه سنی ادامه دارد؟ پاسخ علمی و واقع‌بینانه
حالا برسیم به سؤال اصلی شما.
حقیقت این است که بیشفعالی مثل یک چراغ نیست که یک روز ناگهان خاموش شود و بگوییم «تمام شد». ADHD یک الگوی متفاوت کارکرد مغز است که ممکن است تا بزرگسالی همراه فرد باشد؛ اما:
- شکل بروز علائم در طول زمان تغییر میکند.
- با درمان و حمایت درست، شدت مشکلات میتواند به‌طور چشمگیر کاهش پیدا کند.
- خیلی از افراد، با وجود داشتن زمینهٔ هایپراکتیویتی زندگی تحصیلی و شغلی موفقی دارند.
پژوهش‌های طولی نشان داده‌اند که بخشی از کودکان وقتی به نوجوانی و جوانی می‌رسند، دیگر همهٔ معیارهای تشخیصی ADHD را ندارند؛ اما در بیشتر آن‌ها، هنوز درجاتی از مشکلات توجه، برنامهریزی، مدیریت زمان یا تکانشگری باقی میماند.
بنابراین به‌جای این‌که بپرسیم «بیشفعالی تا چند سالگی هست؟» بهتر است بپرسیم: «چطور می‌توانیم کمک کنیم فرزندمان، با وجود این ویژگی‌ها، آیندهٔ تحصیلی، شغلی و عاطفی خوبی داشته باشد؟»
این زاویهٔ نگاه، هم واقع‌بینانه است، هم امیدوارکننده.
چه عواملی باعث میشود علائم زودتر و بیشتر کاهش پیدا کنند؟
اینجا جایی است که نقش خانواده و درمان تخصصی خیلی پررنگ میشود. چند عامل مهم:
۱. شروع زودهنگام درمان
هرچقدر زودتر تشخیص و مداخله شروع شود، احتمال این‌که:
- عادت‌های درست رفتاری شکل بگیرد،
- مشکلات تحصیلی شدید نشوند،
- اعتمادبهنفس کودک کمتر آسیب ببیند،
بیشتر است. صبر کردن به امید این‌که «بزرگ شود، خودش خوب میشود» معمولاً ریسک زیادی دارد.
۲. درمان چندبعدی، نه فقط دارو
بعضی والدین نگران دارو هستند و بعضی دیگر فکر می‌کنند «فقط دارو» مسئله را حل میکند. درحالی‌که درمان ADHD معمولاً ترکیبی است از:
- آموزش والدین (چگونه با کودک بیش‌فعال برخورد کنیم)،
- رفتاردرمانی،
- کاردرمانی برای بهبود توجه، برنامهریزی و مهارت‌های حرکتی،
- در صورت نیاز، نوروفیدبک برای کمک به تنظیم الگوهای مغزی،
- و در برخی موارد، دارودرمانی تحت نظر روان‌پزشک کودک.
در کلینیک توانبخشی فاطمه باقرزاده، درمان‌ها معمولاً به‌صورت تیمی و هماهنگ برنامهریزی میشود تا هر کودک بستهٔ درمانی مناسب خودش را دریافت کند.
۳. همکاری مدرسه و خانواده
کودک بیش‌فعال اگر در مدرسه به‌عنوان «بچهٔ شلوغ و دردسرساز» شناخته شود، خیلی زود اعتمادبه‌نفسش ضربه می‌خورد. همکاری والدین با معلم و مشاور مدرسه برای:
- پیدا کردن جای مناسب برای نشستن کودک در کلاس،
- دادن مسئولیت‌های کوچک و مثبت به او،
- تقسیم تکالیف به بخش‌های کوچک‌تر،
- و پرهیز از برچسب‌زدن،
میتواند تأثیر زیادی روی روند پیشرفت داشته باشد.
۴. ثبات و ساختار در خانه
کودکان مبتلا به ADHD با نظم بیرونی، آرام‌تر میشوند. یعنی:
- ساعت خواب و بیداری نسبتاً ثابت باشد،
- روتین مشخص برای صبح، مدرسه، بازی و تکالیف تعریف شود،
- محل مشخصی برای وسایل (کتاب، کیف، لباس و …) وجود داشته باشد،
- قوانین ساده و روشن، با پیامدهای قابل‌پیش‌بینی به کودک توضیح داده شود.
این ساختار به مغز کودک کمک میکند انرژی‌اش را بهتر مدیریت کند.
اگر بیشفعالی درمان نشود چه میشود؟
هدف از نوشتن این بخش ترساندن شما نیست؛ بلکه می‌خواهیم اهمیت مداخلهٔ به‌موقع را نشان دهیم.
در صورت بی‌توجهی یا درماننشدن، ممکن است:
- مشکلات تحصیلی مزمن ایجاد شود و کودک تجربهٔ شکست‌های مکرر داشته باشد.
- اعتمادبهنفس او افت کند و خودش را «ضعیف» یا «کم‌هوش» تصور کند.
- روابط اجتماعی‌اش به‌دلیل رفتارهای تکانشی یا پرخاشگری آسیب ببیند.
- در نوجوانی، برای فرار از فشارها، به سمت رفتارهای پرخطر کشیده شود.
- خانواده هم فرسوده شود و تنش بین والدین و کودک بالا برود.
خبر خوب این است که با درمان درست، می‌توان بخش زیادی از این پیامدها را پیشگیری یا کم‌رنگ کرد.
چه زمانی باید به متخصص مراجعه کنیم؟
اگر چند مورد زیر در مورد فرزند شما صدق میکند، بهتر است دیر نکنید:
- رفتارهای بیقراری، حواسپرتی یا تکانشگری حداقل ۶ ماه است که ادامه دارند.
- این رفتارها را هم در خانه و هم در مهدکودک، مدرسه یا جمع‌های دیگر می‌بینید.
- روی درس، روابط یا اعتمادبهنفس کودک تأثیر گذاشته‌اند.
- مدام از طرف معلم، مربی یا اقوام، بازخوردهای منفی دربارهٔ رفتار فرزندتان می‌شنوید.
- خودتان احساس خستگی و درماندگی می‌کنید و نمی‌دانید «دیگر چه روشی را امتحان کنم».
در چنین شرایطی، مراجعه به یک مرکز تخصصی که ارزیابی دقیق و درمان چندبعدی ارائه می‌دهد، میتواند نقطهٔ شروع یک تغییر مثبت باشد.
در کلینیک توانبخشی فاطمه باقرزاده، ارزیابی کودک معمولاً شامل گفت‌وگو با والدین، مشاهدهٔ رفتار کودک، پرسش‌نامه‌های استاندارد و در صورت نیاز، تست‌های تکمیلی است تا فقط به یک برچسب اکتفا نشود، بلکه نقاط قوت و ضعف او به‌طور کامل‌تر شناخته شود.
نیاز به ارزیابی بیشفعالی در کرج دارید؟
اگر نگران آیندهٔ فرزندتان هستید، تیم کاردرمانی، گفتاردرمانی و روان‌شناسی کلینیک توانبخشی فاطمه باقرزاده در کنار شماست تا با ارزیابی تخصصی و درمان قدم‌به‌قدم، مسیر روشن‌تری برای کودک‌تان بسازد.
آدرس: کرج، چهارراه طالقانی، جنب اداره پست، ساختمان پزشکان امید، طبقهٔ ۷، واحد ۷۰۴
۸ راهکار عملی برای والدین کودک بیش‌فعال
در کنار درمان تخصصی، رفتار و سبک مدیریت والدین در خانه نقش کلیدی دارد. این چند راهکار ساده اما مؤثر را می‌توانید از همین امروز شروع کنید:
- قوانین ساده و کوتاه تعریف کنید.
به جای ۱۰ قانون پیچیده، ۳ تا ۵ قانون واضح داشته باشید؛ مثل «کتک نمی‌زنیم»، «هرکس حرف می‌زند، بقیه گوش می‌دهند»، «اسباب‌بازی‌ها بعد از بازی جمع میشوند». - دستورها را کوتاه و مرحله‌به‌مرحله بگویید.
به جای «برو اتاقت را مرتب کن»، بگویید: «اول ماشین‌ها را داخل جعبه بگذار، بعد کتاب‌ها را روی قفسه بگذار». - کارها را به بخش‌های کوچک تقسیم کنید.
تکلیف ۴۰ دقیقه‌ای را به ۴ بخش ۱۰ دقیقه‌ای تبدیل کنید و بینشان استراحت کوتاه بگذارید تا تمرکز قابل‌تحمل‌تر شود. - از جدول ستاره و پاداش استفاده کنید.
برای رفتارهای مثبت، ستاره بدهید و بعد از جمع‌شدن تعداد مشخصی ستاره، پاداش کوچک و مشخصی در نظر بگیرید (مثلاً انتخاب بازی، رفتن به پارک، زمان بیشتر برای کارتون). - زمان‌های تخلیهٔ انرژی را جدی بگیرید.
کودک بیش‌فعال اگر تمام روز مجبور به نشستن باشد، طبیعی است که منفجر شود. بازی‌های فعال، دویدن، ورزش یا حتی چند دقیقه رقصیدن در خانه میتواند به تخلیهٔ انرژی کمک کند. - محیط را ساده‌تر و قابل‌پیش‌بینی کنید.
وسایل اضافی روی میز درس را کم کنید، برای هر چیز جای مشخصی تعیین کنید و روتین روزانه را برای کودک توضیح دهید. - به‌جای تمرکز فقط روی اشتباه‌ها، موفقیت‌های کوچک را هم ببینید.
هر بار که فرزندتان حتی چند دقیقه آرام نشست یا تکلیفی را به‌موقع تمام کرد، حتماً آن را تحسین کنید تا انگیزهٔ او برای تکرار رفتار خوب بیشتر شود. - با درمانگر کودک در ارتباط باشید.
درمانگر، کاردرمانگر یا روانشناس میتواند متناسب با شرایط خاص فرزند شما، تمرین‌ها و روش‌های اختصاصی پیشنهاد بدهد. پیگیری منظم این توصیه‌ها روند پیشرفت را سریع‌تر میکند.
جمع‌بندی: آیا بچه‌های بیش‌فعال خوب میشوند؟
اگر بخواهیم در چند جمله، پاسخ سؤال «بیشفعالی تا چه سنی ادامه دارد؟» را خلاصه کنیم:
- بیشفعالی یک برچسب موقت نیست؛ یک الگوی متفاوت کارکرد مغز است که میتواند تا بزرگسالی همراه فرد باشد.
- در بسیاری از کودکان، علائم حرکتی شدید در نوجوانی کمتر میشود و اگر درمان درست انجام شود، می‌توانند زندگی تحصیلی و اجتماعی قابل‌قبول و حتی بسیار موفقی داشته باشند.
- آنچه آیندهٔ کودک را می‌سازد، فقط شدت علائم نیست؛ زمان و کیفیت مداخلهٔ درمانی، همراهی خانواده و همکاری مدرسه نقش بسیار مهمی دارند.
- هیچ‌کدام از این‌ها به معنای «خراب بودن» یا «کم‌هوش بودن» کودک شما نیست؛ مغز او فقط کمی متفاوت کار میکند و با کمک درست، میتواند از همین تفاوت‌ها هم در مسیر موفقیت استفاده کند.
اگر احساس می‌کنید فرزندتان ممکن است ADHD داشته باشد، یا تشخیص گرفته و نمی‌دانید از کجا شروع کنید، کمک گرفتن از یک تیم تخصصی میتواند هم برای کودک و هم برای خودتان، آرامش و جهت روشن‌تری به همراه بیاورد.
